پررنگ تر شدن روز افزون نانو در زندگی مردم و افزایش افتخارات ایران در این حوزه ما را بر آن داشت تا به گفتگو با دکتر سعید سرکار، دبیر ستاد ویژه توسعه فناوری نانو بنشینیم. وی در این گفتگو به بررسی ابعاد توسعه این فناوری در کشور پرداخت و جایگاه و چشم انداز آینده آن را تشریح کرد.

متن گفتگوی مهر با دبیر ستاد توسعه فناوری به شرح ذیر است:

* به عنوان اولین سئوال بفرمایید پیشرفت ایران در فناوری نانو چگونه بوده و چه اقداماتی برای ایجاد تحولات جدید در این حوزه برنامه ریزی شده است؟

 در کل پیشرفت حوزه نانو در ایران به خوبی محقق شده و همواره در مسیر رشد و شکوفایی قرار دارد به طوریکه اکنون سند راهبردی ۱۰ ساله دوم فناوری نانو ایران در حال تدوین است. در تلاش هستیم در این سند بیشتر بر  توسعه و تولید محصول تمرکز کنیم. قطعا ارتقا کیفیت زندگی مردم و دستیابی به این جایگاه، یکی از مقوله هایی است که با جدیت در ستاد ویژه توسعه فناوری نانو پیگیری می شود.

از آنجایی که مرکز توجه و ثقل ما در ستاد نانو «اقتصاد نانو» است، تلاش داریم فناوری های توسعه یافته و محصولات به مرحله بازار رسیده در ایران را وارد عرصه بین المللی کنیم تا بدین واسطه تولید ثروت در کشور به خوبی محقق شود. این موضوع فضای جدیدی را برای ما باز می کند.

* یکی از فعالیتهای اخیر ارتباط با خارج از کشور برای معرفی محصولات نانویی ایران است در این باره بیشتر توضیح دهید.

بله. اکنون در چین دفتری تاسیس کردیم که ماموریت های متنوعی در آن مشخص شده است. یکی از این ماموریت ها، هدف قرار دادن بازار چین است؛ چون این کشور، یک بازار بسیار بزرگ با ظرفیت جذب فناوری در صنایع  دارد و این بازار می تواند به عنوان پلتفرمی برای صادرات محصولات ایرانی محسوب شود.

ما توانستیم روز تکنولوژی ایران (Iran nano day) را در شهر «سوژو» (شهری در نزدیکی شانگهای چین) برگزار کنیم. در این نمایشگاه ۱۰ فناوری ایرانی به صاحبان صنایع چینی ارائه شد. همچنین ۵۰ شرکت چینی در این روز ملی، حضور داشتند که به هر حال این موضوع منجر به نشست های دو جانبه بین شرکت های دارای فناوری ایرانی و صاحبان صنایع چینی شد. این برنامه همزمان با هشتمین جشنواره نانو برگزار شد.

اکنون این مذاکرات در حال پیشروی هستند و امیدواریم که در آینده نزدیک شاهد انعقاد چندین قرارداد باشیم. این قراردادها هنوز نهایی نشده است چون طبیعتا چنین مسائلی نمی تواند در مدت زمان کوتاهی به نتیجه برسد زیرا مذاکرات انتقال فناوری، چگونگی انتقال فناوری، ارزشگذاری فناوری ها، نوع تعاملات،خرید محصولات فناورانه، فروش، مشارکت و ... نیاز به کارشناسی دارند تا بدین واسطه بتوانیم در مسیر درستی  قرار بگیریم و در نهایت به نتیجه مطلوبمان دست یابیم.
 با توجه به اینکه برگزاری روز نانوی ایران در چین مثمر ثمر بوده، آیا برای پیاده سازی الگوی « روز ملی نانوی ایران» کشورهای دیگری را نیز هدف قرار داده اید؟

اکنون در حال مذاکره با کشورهای مالزی و روسیه هستیم تا روز ملی نانوی ایران را در این دو کشور برگزار کنیم. مذاکرات با مالزی در حال پیشروی است و بناست چندین شرکت مالزیایی که برای جذب فناوری ایرانی در حوزه نانو اقدام کرده بودند با شرکت های ایرانی وارد مذاکره شوند.

امیدوار هستیم با برگزاری «روز نانو تکنولوژی ایران» در مالزی، فناوری های نانویی ایران را به این کشور معرفی کنیم تا ارتباطات تنگاتنگی بین این دو کشور ایجاد شود.

همچنین در صدد هستیم که با روسیه یک نشست تبادل تکنولوژی داشته باشیم.

* در روز نانوتکنولوژی ایران در این کشورها چه برنامه هایی در خصوص انتقال فناوری در نظر گرفته شده است؟

در روز فناوری نانو، علاوه بر ارائه محصولات نانویی، نانوی ایران در معرض دید کشورهای هدف قرار می گیرد. در این روز، فعالیت ها و ظرفیت های نانو تکنولوژی معرفی می شود. یعنی ابتدا تاریخچه تکنولوژی نانو و زمان شروع آن، پیشرفت نانو تکنولوژی در ایران و... را برای کشور مقابل مطرح می کنیم. همچنین این فرصتی است تا شرکت های ایرانی توانایی های خود را ارائه کنند.

هدف ما این است که وقتی فناوری ایرانی به کشوری  می رود، از سوی آن کشور سرمایه گذاری شده و به تولید برسد.

*آیا به جز برگزاری روز ملی نانو در چین خدمات دیگری هم به این کشور از سوی ایران ارائه شده است؟ این اقدامات به قول خودتان در اقتصاد کشور ما نیز تاثیرگذار بوده یا خیر؟

یکی دو ماه پیش آزمایشگاهی را در یکی از دبیرستان های «سوژو» چین، تجهیز کردیم. همه تجهیزات این آزمایشگاه ایرانی هستند و تمام خدمات ایرانی در قالب یک پکیج، شامل ۱۵ دستگاه آزمایشگاهی، کتابهای آموزشی، مواد مورد نیاز یک آزمایشگاه، همچنین آموزش مربیان چینی برای مدیریت این آزمایشگاه و سرپرستی آن به این کشور ارائه شده است.

این الگو، مورد استقبال چندین کشور دیگر هم قرار گرفته و امیدوار هستیم ظرف یکی دو سال آینده آزمایشگاه های ایرانی را در قالب یک پکیج به دیگر کشورها نیز ارائه کنیم. البته که این موضوع هم مانند برگزاری روز نانوتکنولوژی در کشورهای دیگر می تواند اقتصاد خوبی برای ایران به ارمغان بیاورد.

یکی دیگر از بازار های هدف ما، کشورهای امریکای لاتین است که از سوی این کشور استقبال خوبی شده است. اکنون ارتباط تنگاتنگی با آنها برقرار کرده ایم. این ارتباطات در حوزه توسعه فناوری و آموزش نیروی انسانی، انتقال فناوری و ایجاد بازارهایی برای فناوری ها و محصولات ایران با سرمایه گذاری از سوی امریکای لاتین است. برای یکی از دو کشور امریکای لاتین قصد داریم در حوزه توسعه منابع انسانی  مشارکت کنیم.

با وجود اینکه با این کشور ها در ارتباط هستیم ولی از کشورهای همسایه غافل نیستیم و برنامه های خاصی برای این کشورها تدوین می کنیم.

*چه کشور دیگری از استقرار یک آزمایشگاه نانوی ایرانی استقبال کرده است؟

اکنون پیشنهاد خود را برای برقراری یک آزمایشگاه ایرانی با کشورهای دیگر مطرح کرده ایم. در حال حاضر با کشور «اکوادور» در حال مذاکره هستیم. همچنین از سوی دیگر، کشور «مالزی» برای استقرار چنین آزمایشگاهی ابراز علاقه کرده است.

چون این تجربه به خوبی در کشور خودمان پیاده سازی شده است از این رو یک الگوی موفق برای ما به شمار می رود. ولی با این حال بر روی این موضوع کار می کنیم تا برای ایران یک جنبه صادراتی داشته باشد.

 *به نظر می رسد این اقدام، شبیه همان پروژه پژوهش سراها برای دانش آموزان ایرانی است. در حال حاضر چه تعداد از این پژوهشسراها در کشور وجود دارد؟

درست است. ما این اقدام را از دبیرستان های خودمان آغاز کرده ایم. این آزمایشگاهها همان پژوهشسراهای دانش آموزی هستند. در حال حاضر ۵۰ پژوهشسرا در دبیرستان ها مستقر هستند و امیدوار هستیم تا پایان امسال ۲۰ پژوهشسرا را تجهیز کنیم.

تاکنون شرایط سنگینی در ایران وجود داشت؛ به طوریکه در دوره تحریم ها، تبلیغات منفی ایجاد شده بود. اما اکنون شرایط در حال بهتر شدن است و این موجب تعجب و تحیر کشورهای پیشرفته شده که ایران در این شرایط سخت توانسته با این سرعت، رشد چشمگیری نه تنها در تمام عرصه های  علمی بلکه در حوزه فناوری نانو داشته باشد.

*پیشرفتهای ایران در حوزه نانو چگونه در این شرایط سخت محقق شد؟

ایران در بین کشورها، کمترین تعاملات علمی را با سایر کشورها داشت و از نظر رتبه در آخر جدول بودیم. البته این اتفاق هم مثبت بود و هم منفی؛ چون بناست آن چیزی که در ایران تولید می شود تولیدات علم و فناوری کاملا متکی بر توانمندی داخلی باشد. شاید این موضوع برای ما لازم بود که خودباوری داشته باشیم و متکی به خود در این راستا گام برداریم.

 اکنون شرایط به گونه ای شده است که با کشورهای پیشرفته، در یک مقام برابر در حال مذاکره هستیم. قطعا این فضای جدید عاملی خواهد بود که جهشی را برای ما به دنبال داشته باشد.

* هشتمین جشنواره و نمایشگاه فناوری نانو مهرماه امسال در نمایشگاه بین المللی تهران برگزار شد، این نمایشگاه را از منظر عقد قراردادهای اقتصادی چگونه ارزیابی می کنید.

امسال ما ناظر بیشترین بازدید کننده از کشورهای خارجی در نمایشگاه فناوری نانو بودیم. ۱۰ کشور برای بازدید از این نمایشگاه به ایران آمده بودند و بازدید داشتند. علاوه بر این بازدیدها شرکت های تجاری هم از کشورهای هند، تایوان، روسیه، مالزی و انگلیس در این نمایشگاه حضور داشتند که نمایندگی محصولات ایرانی را بر عهده گرفتند تا بتوانند بدین واسطه محصولات ایرانی را در کشور خودشان بفروشند.

این ۱۰ کشور نمایشگاه نانو را رصد کردند تا زمینه  تعاملات خود را با ایران ایجاد کنند. به صورت کلی نمایشگاه در قسمت پروتوتایپ یا نمونه های اولیه و محصولات دیگر نانو خوب بود. اکنون سرمایه گذاران آماده سرمایه گذاری بر روی این فناوری ها  و همچنین در حال مذاکره برای تعاملات هر چه بیشتر با ایران هستند.

*اخیرا نویدی در رابطه با صادرات محصولات نانو به کشورهای دیگر را داده بودید، می فرمایید که تا پایان سال قرار است چه تعداد قرار داد صادراتی داشته باشیم؟

البته قرارداد صادراتی را نمی توان پیش بینی کرد چراکه شرایط مختلف در انعقاد یا عدم انعقاد این قراردادها تاثیرگذار است. وقتی مذاکرات انجام می شود پارامترهای زیادی مطرح می شود که باید بر سر همه این پارامترها توافق داشته باشیم. اکنون، ایران به جایگاهی تبدیل شده که کشورهای دیگر برای دریافت محصولات مبتنی بر فناوری نانو به ایران رجوع می کنند و این خیلی اهمیت دارد. طبیعی است این روابط در قرارداد های تجاری شکل بگیرد و امیدواریم که ظرف یکی دو سال آینده آمار خوبی از همکاری های دوجانبه و قرار دادهایی که برای انتقال فناوری به کشورهای دیگر یا انتقال محصول می شود اعلام کنیم.

*به طور کلی وضعیت تجاری سازی فناوری نانو را چگونه ارزیابی می کنید؟

حدود ۱۷۰ شرکت فعال مورد تایید ستاد ویژه نانو درایران فعال هستند که این شرکت ها حدود ۳۰۰ محصول در بازار دارند، این خود به تنهایی، یک اقتصاد بزرگ ایجاد می کند.

*آیا حوزه های خاصی در نانو باید مورد توجه قرار بگیرند تا اقتصاد کشور را تحت تاثیر قرار دهد؟

بله، حوزه های نانو در نفت، پتروشیمی، محیط زیست می تواند تأثیر بزرگی برای کشور داشته باشند. ورود نانو به این عرصه های صنعتی می تواند یک جهش در بحث اقتصاد نانو ایجاد کند. در حال حاضر بیشتر تمرکز ما نیز بر این حوزه هاست.
*وضعیت نانو داروها را از این منظر چگونه می بینید؟

البته که نانو داروها نیز تأثیر زیادی در اقتصاد خواهد داشت. حوزه دارو، حوزه ارزشمند و بسیار سختی است. ولی تایید شدن، ورود به بازار و ... نیاز به زمانی در حدود  ۸ الی ۱۰ ساله دارد. از سوی دیگر ما نباید در عرصه نانوداروها متکی به کشورهای دیگر باشیم چون این داروها قیمت های بالایی دارند و از توان اقتصادی کشور و مردم خارج است که بخواهند این دارو را تهیه کنند.

*چرا با وجود اهمیت نانودارو، اکثر طرح های نانویی حوزه دارو در مرحله نمونه اولیه هستند؟

در تمام دنیا اینطور است. به هر حال از سرمایه گذاری بر روی ۱۰۰ دارو شاید ۶ طرح دارویی به مرحله تولید دارو برسد و این منحصرا به نانو مربوط نیست، بلکه در همه زمینه ها بدین صورت است.

وقتی نانو به حوزه دارو وارد می شود، حساسیت ها بیشتر و شرایط دشوارتر می شود. البته باید به این نکته توجه داشت که ساخت نمونه آزمایشگاهی دارو منجر به تولید دارو شده و در نهایت وارد بازار می شود. بحث های سمیت، داینامیک، جذب تاثیرگذاری، تاثیرات جانبی  و دیگر پارامترهای زیادی وجود دارد که باید در ساخت دارو مورد توجه قرار گیرد و هر یک از این پارامترها  می تواند ساخت دارو را نقض کند. ممکن است یک دارو تاثیر پذیری خوبی داشته باشد ولی اثرات جانبی آن مانع ورود به بازار شود.

*با وجود این سختی ها تا کنون چند نانو دارو مورد تایید ستاد ویژه نانو است و توانسته به بازار وارد شود؟

اکنون ۳ داروی «سینا کروکومین»، «نانودوکسوروبیسیم» و «لیشمانیوز» مورد تایید ستاد فناوری نانو در کشور وجود دارد و پنج دارو هم در مسیر توسعه هستند که امیدوار هستیم این داروها تا یکی دو سال آینده وارد بازار شوند. البته این نکته مهم است که اگر بتوانیم هر دوسال، یک نانودارو وارد بازار کنیم کار بزرگی انجام داده ایم.
* وضعیت علمی کشور را در حوزه نانو در مقایسه با سایر کشورهای چگونه توصیف می کنید. آیا در نانو با کاهش شیب رشد علمی مواجه بوده ایم؟

قاطعانه می توانم بگویم که کاهش شیب علمی نداشته ایم و از همان ابتدای کار ستاد نانو این علم در حال پیشروی است. ما از نظر علمی رتبه هفتم را در جهان داریم. در بحث پیش قدم بودن کشورها در علم نانو، آلمان و ژاپن از ایران جلوتر هستند و پیش بینی می کنیم که در آینده ژاپن را پشت سر بگذاریم؛ ما تنها یک رتبه از این کشور عقب هستیم. همچنین لازم است بدانید که ما ۹۰ درصد ثبت اختراعات در مجامع بین المللی داریم.

* چرا هنوز از نظر اقتصادی در حوزه نانو آمار شفافی از سوی کشورها ارائه نشده است؟

به دلیل اینکه وقتی می گوییم «محصول نانو» باید این «محصول» تعریف شود. اگر در تلویزیون یک قطعه نانو(نانوالکترونیک) استفاده شود آیا به این تلویزیون نانوتلویزیون می گویند؟ همچنین اگر قطعه ای نانو در خودرو به کار برده شود، آیا این خودرو جز محصولات نانو به شمار می رود؟ این گونه نیست؛ پس باید تعریف درستی از محصول نانو ارائه شود و استانداردی در عرصه بین المللی وجود داشته باشد تا بر اساس آن یک محصول را نانویی دانست و اقتصاد نانو را تعریف کرد.

البته ایران این استانداردها را تعریف کرده و مورد تایید و تصویب سازمان استاندارد جهانی نیز قرار گرفته است. همچنین ما پیشنهاداتی برای تعاریف حوزه های نانو مثل شغل نانو، محصول نانو، اقتصاد نانو و... به ایزو دادیم که ایزو هم تایید کرد. ایران چهار سال بر روی این حوزه کار کرد که استانداردهای نانو در سال گذشته توسط سازمان استاندارد جهانی مورد تایید قرار گرفت و اکنون به عنوان یک استاندارد بین المللی منتشر شده است. در حال حاضر، ایران جزء ۹ کشوری است که استاندارد بین المللی ارائه کرده است.

همه کشورها باید بر اساس این استانداردها اقتصادشان را در این حوزه تعریف کنند ولی این موضوع محقق نمی شود و اکثر کشورها، آمارهای نجومی از اقتصاد خود در حوزه نانو ارائه می کنند. این آمارها غلط هستند. گاهی این آمارها تبدیل به جوک می شوند. مثلا یکی از کشورها در نشستی ادعا کرد اقتصاد نانوی کشورش در حدود ۱۳۰ میلیارد دلار است!

*می توانید آماری از اقتصاد نانویی در ایران ارائه دهید؟

شرکت های دانش بنیان فعال در عرصه نانو اطلاعاتی به ما می دهند. طبیعتا شرکت ها علاقه ای ندارند که آمار فروش و مسائل مالی خود را بروز دهند ولی آنچه که در ستاد نانو برآورد کردیم ۲۰۰ میلیارد تومان در سال گذشته بوده است و امیدواریم که این آمار درسال آینده بیشتر شود. البته توجه داشته باشید که این آمار احصا شده، توسط خود ماست و مطمئنا این اعداد بیشتری است.

ما سعی می کنیم خطای آمارهای ارائه شده را به حداقل برسانیم حتی اگر این آمارها به ضرر خودمان باشد، چراکه علاقه ای نداریم آمارهای نجومی ارائه کنیم.

* و در آخر آیا برنامه جدیدی برای حمایت از شرکت های دانش بنیان فعال در عرصه نانو دارید؟

برنامه جدید خیر، زیرا ثبات در رویه، اصول اساسی در ستاد توسعه فناوری نانو است. تمام برنامه های حمایتی از شرکت های دانش بنیان بر قرار و همچنان در حال پیگیری است. امیدوار هستیم با این رویه ای که داریم در همه عرصه ها از جمله رشد علمی، تجاری سازی، ورود محصولات به بازار، صادرات و ... پیشرفت داشته باشیم.